Ngày 16/8/1945, khi chưa nhận được chủ trương của Việt minh tỉnh, nhưng ở huyện Can Lộc, một nhóm thanh niên giác ngộ trong tổ chức thanh niên cứu quốc làm nòng cốt đã đứng lên vận động quần chúng xông vào huyện đường tước vũ khí của lính bảo an và buộc huyện trưởng trao ấn triện, sổ sách, giấy tờ. Sau đó, Ủy ban Khởi nghĩa huyện mới chính thức đứng lên tổ chức vũ trang giành chính quyền ở huyện lỵ và các địa phương trong huyện.

Từ kết quả giành chính quyền an toàn và mau lẹ ở huyện Can Lộc, cùng với việc nhận được lệnh khởi nghĩa của Việt Minh liên tỉnh (Nghệ An, Hà Tĩnh), ngày 17/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa phân khu Nam Hà đã ra lệnh cho ủy ban khởi nghĩa hai huyện Thạch Hà và Cẩm Xuyên đứng lên giành chính quyền để làm hậu thuẫn cho việc giành chính quyền ở thị xã Hà Tĩnh. Quần chúng cách mạng từ các xã ở huyện Cẩm Xuyên đã rầm rập kéo về bao vây Đồn Trường, buộc binh lính hạ vũ khí đầu hàng, sau đó tiến vào huyện lỵ, mở nhà lao, giải phóng tù nhân, vào huyện đường buộc huyện trưởng giao ấn tín và tuyên bố thành lập Ủy ban Nhân dân lâm thời huyện. Cùng lúc, theo lệnh của Ủy ban Khởi nghĩa huyện Thạch Hà, quần chúng đã đứng lên giành chính quyền ở xã và kéo về huyện.

Việc các huyện Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên nhanh chóng giành được chính quyền đã gây tiếng vang lớn và kịp thời cổ vũ nhân dân các nơi khác trong tỉnh. Sáng 18/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa phân khu Nam Hà một mặt yêu cầu quân đội Nhật đóng ở thị xã Hà Tĩnh không được can thiệp vào công việc nội bộ của nhân dân địa phương; mặt khác, huy động nhân dân ở thị xã, các huyện Thạch Hà, Cẩm Xuyên kéo về bao vây tỉnh lỵ. Tỉnh trưởng Hà Văn Đại chấp nhận đầu hàng, ký giấy trao trả chính quyền cùng toàn bộ sổ sách, ấn tín, súng đạn và tiền bạc cho cách mạng. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Hà Tĩnh đã thắng lợi nhanh gọn trong sáng 18/8/1945. Trưa hôm đó, quần chúng cách mạng với băng cờ, khẩu hiệu nô nức kéo về sân vận động thị xã Hà Tĩnh long trọng chứng kiến lễ ra mắt của chính quyền cách mạng lâm thời tỉnh do đồng chí Trần Hữu Duyệt làm Chủ tịch.

Tin khởi nghĩa ở thị xã Hà Tĩnh thành công đã nhanh chóng loan đi khắp tỉnh và trong cả nước. Chiều 18/8/1945, ủy ban khởi nghĩa các huyện Kỳ Anh, Đức Thọ lãnh đạo quần chúng vũ trang, biểu tình bao vây huyện đường. Các huyện trưởng đều chấp hành mệnh lệnh của ủy ban khởi nghĩa trao lại chính quyền cho nhân dân. Ngày 19/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa huyện Nghi Xuân nhanh chóng chuyển cuộc mít tinh quần chúng nhằm chuẩn bị khởi nghĩa thành cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ngay trong hôm ấy.

Cùng ngày, Ủy ban Khởi nghĩa huyện Hương Sơn tổ chức quần chúng vũ trang biểu tình giành chính quyền ở huyện và buộc đơn vị quân Nhật ở đồn Ferey phải rút về Vinh (Nghệ An), tạo điều kiện cho nhân dân các xã trong huyện giành chính quyền. Tuy có chậm hơn nhưng đến ngày 21/8/1945, ở huyện Hương Khê, quần chúng từ các xã kéo về tước vũ khí của binh lính đồn Chu Lệ rồi bao vây chiếm huyện đường và giành chính quyền trong ngày hôm đó. Như vậy, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Tĩnh diễn ra mau lẹ và giành thắng lợi trọn vẹn.

Có thể khẳng định, thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám ở Hà Tĩnh là kết tinh của truyền thống yêu nước, ý chí cách mạng được hun đúc từ bao đời nay, đặc biệt, từ khi có sự lãnh đạo của Đảng vạch ra con đường đấu tranh, chỉ có thể là vùng lên làm cách mạng giành chính quyền. Điều này đã được tập dượt từ 15 năm trước trong Phong trào Xô viết Nghệ-Tĩnh. Đỉnh cao của Xô viết Nghệ-Tĩnh là ở Hà Tĩnh đã có 170 làng, xã giành được chính quyền và lập nên các xô viết. Vào thời điểm phát xít Nhật cấu kết với thực dân Pháp ra sức bóc lột, vơ vét, đàn áp, khủng bố, gây ra nạn đói khủng khiếp cướp đi hơn 5 vạn sinh mệnh thì cũng là lúc thời cơ cách mạng đến. Nhạy cảm, sáng tạo và vốn đã từng trải, đã được tập dượt, quần chúng cách mạng Hà Tĩnh vùng lên chớp thời cơ giành chính quyền. Đến bây giờ, chúng ta vẫn còn ngạc nhiên khi với trình độ thông tin lúc đó mà chỉ trong 5 ngày, cả tỉnh đã giành được chính quyền trọn vẹn.

Phát huy truyền thống Cách mạng Tháng Tám, Đảng bộ và Nhân dân tỉnh Hà Tĩnh đã cùng cả nước tiếp tục lập nên những chiến công hiển hách trong hai cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, Hà Tĩnh là tỉnh duy nhất trong cả nước không để giặc Pháp đứng chân được 24 tiếng đồng hồ trên đất mình; là vùng hậu phương cung cấp nhân tài, vật lực cho cuộc kháng chiến. Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Hà Tĩnh là tiền tuyến của hậu phương miền Bắc và hậu phương của chiến trường miền Nam. Ngày nay, trong sự nghiệp đổi mới, Hà Tĩnh đang ra sức xây dựng quê hương phát triển toàn diện, phấn đấu đến năm 2030 trở thành tỉnh khá của cả nước.

Nguồn: BÁO QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN