Trong giai đoạn từ năm 1930-1945, trên vùng đất Thanh - Nghệ - Tĩnh, Bình - Trị - Thiên ở đâu có dân là ở đó có lực lượng dân quân, du kích. Các thôn xóm, bản làng, thành phố, thị xã, công-nông-lâm trường, hầm mỏ, nhà máy... đều tổ chức được lực lượng dân quân, du kích làm nòng cốt cho toàn dân đánh giặc. Các đội tự vệ, tự vệ chiến đấu phối hợp với dân quân du kích địa phương, vệ quốc quân đã đóng góp vai trò quan trọng đặc biệt trong cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám năm 1945, giành chính quyền về tay Nhân dân, lập nên nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á.

Cách mạng tháng Tám thành công, ngày 15/10/1945, Chiến khu 4 ra đời. Dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Bộ Tư lệnh Chiến khu, lực lượng tự vệ và dân quân du kích Chiến khu 4 được xây dựng và phát triển mạnh mẽ hầu hết các địa phương, với tên gọi là tự vệ cứu quốc và du kích cứu quốc. Các tỉnh Bình - Trị - Thiên lực lượng dân quân, du kích từng bước được củng cố và phát triển thành lập các đội “quyết tử quân”, “biệt động đội”, “dân quân thường trực” làm các nhiệm vụ bảo vệ cơ sở của Đảng, bảo vệ Nhân dân, chặn đánh các cuộc càn quét, phục kích tiêu diệt các toán địch, gây dựng cơ sở dân quân rộng khắp để tiến hành chiến tranh du kích lâu dài. Ở các tỉnh Thanh - Nghệ - Tĩnh, lực lượng dân quân, du kích phát triển đều và rộng khắp được tổ chức thống nhất theo tỉnh đội bộ, huyện đội bộ, các xã đội, thôn đội bộ… lấy thôn, làng, bản, xã để tổ chức cho phù hợp với điều kiện sản xuất ở từng địa phương. Trong các đoàn thể cũng thành lập các bộ phận dân quân như: Lão dân quân, Nữ dân quân, Thiếu niên quân đảm nhiệm các công tác thúc đẩy phong trào dân quân, du kích hoạt động ở cơ sở.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, lực lượng dân quân tự vệ Vĩnh Linh, Quảng Bình, Thanh Hóa, Nghệ Tĩnh phát triển cả về số lượng, chất lượng; thực hiện tốt nhiệm vụ tham gia xây dựng địa phương, cơ sở vững mạnh về chính trị, kinh tế, quân sự, thực hiện tốt công tác động viên tuyển quân; xây dựng thế trận chiến tranh nhân dân, lực lượng vũ trang địa phương vững mạnh rộng khắp, cùng với các lực lượng đánh thắng chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ. Lực lượng du kích Trị - Thiên đã phối hợp với bộ đội địa phương, bộ đội chủ lực tổ chức nhiều trận đánh lớn, nhỏ tiêu hao, tiêu diệt nhiều sinh lực, phá hủy nhiều phương tiện chiến tranh của địch ngay trong lòng địch, đưa phong trào chiến tranh du kích, chiến tranh Nhân dân địa phương ngày càng phát triển, cùng với quân dân cả nước lần lượt đánh bại các chiến lược, các bước leo thang chiến tranh của đế quốc Mỹ, tiến lên “Đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào”, giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc. Đây cũng là thời kỳ phát triển mạnh mẽ lực lượng dân quân, du kích, lực lượng phòng không dân quân tự vệ của Quân khu.

Trong giai đoạn này, lực lượng dân quân du kích lập nên nhiều chiến công thành tích đặc biệt xuất sắc. Tiêu biểu như trong phong trào đánh máy bay, tàu chiến Mỹ. Ngày 14/2/1965, Bác Hồ đã gửi thư khen lực lượng vũ trang và đồng bào Vĩnh Linh, Quảng Bình, Nghệ An đã chiến đấu dũng cảm lập được chiến công. Ngày 26/5/1965, dân quân Nam Ngạn (Thanh Hóa) hiệp đồng với bộ đội địa phương cùng hải quân chiến đấu bảo vệ tàu hải quân đã bắn rơi 2 máy bay F8. Tiêu biểu có nữ dân quân Ngô Thị Tuyển vác một lúc 2 hòm đạn nặng 98kg xuống tàu tiếp đạn kịp thời cho hải quân chiến đấu. Chị đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. Hay như trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1968, lực lượng du kích, tự vệ thành phố Huế và các huyện ven thành phố đã chiến đấu hết sức ngoan cường, dũng cảm, đạt hiệu suất chiến đấu cao đánh địch phản kích. Tiêu biểu như Tiểu đội 11 cô gái du kích Hương Thủy hết sức gan dạ bám trụ vùng chợ Cống - Vân Dương cùng với Tiểu đoàn 10 (Đoàn 5) đánh địch phản kích, diệt 120 tên Mỹ, bắn cháy 5 xe tăng được Bác Hồ gửi thư khen…

Đất nước thống nhất, với tinh thần tự lực, tự cường, vượt qua khó khăn, chủ động, sáng tạo, lực lượng dân quân, du kích, tự vệ đã vươn lên hoàn thành tốt các nhiệm vụ tham gia giữ gìn trật tự an ninh xã hội ở vùng mới giải phóng, truy quét tàn quân của chế độ cũ lẫn trốn không chịu cải tạo; tổ chức lực lượng dân quân, du kích tham gia xây dựng trên các công trường, rà phá bom mìn, khai hoang phục hóa đưa dân tái định cư vùng kinh tế mới…

Thời kỳ đất nước đổi mới, lực lượng dân quân tự vệ Quân khu được xây dựng vững mạnh, rộng khắp, có số lượng hợp lý, chất lượng ngày càng cao, là lực lượng vũ trang quần chúng đông đảo, hùng hậu, thực sự là nòng cốt bảo vệ Đảng, chính quyền và Nhân dân ở địa phương, cơ sở; gương mẫu chấp hành và vận động Nhân dân thực hiện tốt chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, xung kích trong lao động sản xuất và bảo vệ sản xuất; phòng chống, khắc phục thiên tai, dịch bệnh, cháy rừng, cứu hộ, cứu nạn và các nhiệm vụ khác mà cấp ủy, chính quyền và Nhân dân địa phương tin cậy giao phó. Giữa thời bình đã xuất hiện nhiều tấm gương dân quân tự vệ dũng cảm quên mình cứu người, cứu tài sản của Nhân dân trong thiên tai, bão lũ...

Với sự đóng góp to lớn và những thành tích đặc biệt xuất sắc trong chiến đấu, công tác, lao động sản xuất đã có 54 tập thể, 41 cá nhân được Đảng, Nhà nước phong tặng, truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang Nhân dân.

Trong không khí toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta đang ra sức thi đua lập thành tích chào mừng các sự kiện chính trị trọng đại, các ngày lễ lớn trong năm 2025 của đất nước; lực lượng vũ trang Quân khu hướng tới kỷ niệm 80 năm Ngày truyền thống (15/10/1945 - 15/10/2025). Đây là thời cơ chính trị để lực lượng dân quân tự vệ Quân khu phát huy truyền thống, cống hiến sức lực, trí tuệ, luôn xứng đáng với lời khen của Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu: “Dân quân tự vệ và du kích là lực lượng của toàn dân tộc, là một lực lượng vô địch, là bức tường sắt của Tổ quốc, vô luận kẻ địch hung bạo thế nào hễ đụng vào lực lượng đó, bức tường đó, thì địch nào cũng phải tan rã”.

TIẾN QUỐC